Regionaal ontwerpen vraagt om goed plan én proces

 Workshop voor het MHAL gebied (Maastricht, Hasselt, Aken en Luik)

Het is als een conversatie tussen ontwerpers, experts en stakeholders. Regionaal ontwerpen focust op een specifiek, regionaal probleem, voordat er piketpaaltjes zijn geslagen.

‘Met een goed ontwerp alleen kom je er niet’, zegt promovenda en landschapsarchitecte Annet Kempenaar. ‘Om echt effect te sorteren moet een plan zich in de hoofden van betrokkenen hebben genesteld. Zij moeten zich eigenaar voelen.’

De kiem voor haar belangstelling is gelegd bij de planvorming voor de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Annet Kempenaar werkte toen bij Staatsbosbeheer, eigenaar van forten langs de linie. Als stakeholder was zij nauw bij dit project betrokken. Daar heeft zij ervaren hoe belangrijk de inbreng van regionale en specifieke kennis en betrokkenheid is voor de kwaliteit van een plan. Die fascinatie is gebleven en nu uitgemond in het proefschrift Design in the Planning Arena, how regional designing influences strategic spatial planning, waarop Kempenaar vorige maand promoveerde aan de Universiteit Wageningen.

Op basis van diepte-interviews met ervaren landschapsontwerpers en gedetailleerde studie naar diverse casus waaronder de prijsvraag voor De Veenkoloniën en het langlopende ontwerptraject in de grensoverschrijdende MHAL-regio (Maastricht, Hasselt, Aken en Luik), analyseert Kempenaar de methode en merites van regionaal ontwerpen.

Wat is regionaal ontwerpen?
‘Regionaal wil zeggen dat er een specifiek en vooral complex probleem in een gedefinieerd gebied op tafel ligt, waar je alleen uitkomt als alle betrokken partijen aan tafel zitten. Het is beslist geen tabula rasa. De werkelijkheid is er en daar werk je als ontwerper mee. Die context is bepalend. Het proces is te beschouwen als een dialoog tussen ontwerpers, experts, stakeholders en het gebied. De stakeholders die je bij het ontwerpproces betrekt beschikken over specifieke kennis. Hun inbreng en invloed op het ontwerp is groot.'

'Het initiatief voor zo’n ontwerpproces kan van iedereen komen: een burgerinitiatief, een bedrijf, een maatschappelijke organisatie. Maar je moet wel een positie hebben en in de Nederlandse praktijk en traditie is het toch (nog) vooral de overheid die de partijen aan tafel noodt.'

In haar proefschrift heeft Kempenaar vooral het proces bestudeerd, als aanvulling op  studies waarin de inhoud van ruimtelijke plannen centraal staat.

Wat zijn de kritische factoren?
‘Als de uitkomst al vaststaat of een idee al gevormd is, begin er dan niet aan. Regionaal ontwerpen moet een open proces zijn om meerwaarde te hebben. Je wilt tenslotte een nieuw perspectief openen. Nieuwe ideeën genereren door regionale, specifieke kwaliteiten te identificeren, scenario’s te bedenken en daar consensus over te bereiken.’

‘Hoe zorgvuldig voorbereid ook, de sessies met stakeholders verlopen nooit als verwacht. Simpelheid is altijd geboden. Vermijd in ieder geval grote controverses en zorg dat er geen dominante stakeholder aan tafel zit, dat kwam sterk naar voren uit de studie naar de Maastricht, Hasselt, Aken, Luik (MHAL) Regio. Deze studie toonde ook aan dat een regionaal ontwerpproces goed ingebed moet zijn in de regio, om in de regio ook daadwerkelijk effect te hebben.’

‘Minstens zo belangrijk is het kiezen van het juiste moment. De tijd moet rijp zijn. Dat kun je trouwens heel goed beïnvloeden, maar nooit helemaal beheersen. Je kunt je eigen momentum creëren door bijvoorbeeld een evenement te organiseren. Zo breng je partijen al informeel met elkaar in contact en borrelen de ideeën al op. Het interactieve ontwerpproces kun je op zich zelf ook als evenement beschouwen en benaderen. Het is inspirerend voor deelnemers, je komt andere mensen tegen met andere ideeën, het verbreedt je horizon.’

Regionaal ontwerpen past in de bredere omslag van ontwerpen vóór mensen naar ontwerpen mét mensen. In de opleiding en in het academisch discours is daar nog weinig aandacht voor, in de praktijk is ontwerpen mét mensen al bijna niet meer weg te denken.

Wat is de rol van de ontwerper?
‘Ontwerpers zijn professionele vertalers van woord naar beeld. Zij kunnen technische, ruimtelijke, sociale informatie visualiseren. Zij zijn verbeelders en integreren verschillende perspectieven in samenhangende concepten. In regionale ontwerpprocessen zijn zij ook onderhandelaars en diplomaten die de onderlinge relaties goed moeten houden, opties onderzoeken en consensus creëren. Ze moeten goed kunnen inspelen, zowel op de fysiek ruimtelijke situatie en de opgaven als op de interactie en relaties met stakeholders’

Moet er water in de wijn gedaan worden?
'Niet noodzakelijk. De regionale ontwerpprocessen zijn informele dialogen, waarin je in kaart brengt waar overeenstemming over is. Meestal mondt het uit in meerdere varianten van een plan, die inzicht geven waar de politieke keuzes liggen. De formele besluitvorming staat hier los van.'

Leidt regionaal ontwerpen tot meer ruimtelijke kwaliteit?
‘Ik vermoed van wel, maar het is lastig om aan te tonen want er zijn nooit twee vergelijkbare situaties. Mijn onderzoek laat zien dat regionaal ontwerpen de denkbeelden en opvatting van betrokkenen verandert, en dat zij door hun betrokkenheid mede-eigenaar van de uitkomsten worden. Daarnaast ontstaan en veranderen tijdens het interactieve ontwerpproces de relaties tussen verschillende belanghebbenden. Dit verbetert in de meeste gevallen de condities om te komen tot ruimtelijke kwaliteit.’

Dr Ir Annet Kempenaar is landschapsarchitect en heeft een brede ervaring opgebouwd met strategische beleid-, uitvoering- en beheeropgaven in het ontwerp en de inrichting van het landschap. Van 2012 tot 2017 deed ze promotieonderzoek bij de leerstoelgroepLandschapsarchitectuur van de Wageningen Universiteit. Momenteel werkt ze onder meer als freelancer voor het College van Rijksadviseurs.

Voor meer informatie kunt u contact opnemen met Annet Kempenaar via annet.kempenaar@a-scape.nl. Het volledige proefschrift is te downloaden via: http://edepot.wur.nl/419763

---

Marijke Bovens  | oktober 2017
Aanmelden voor de nieuwsbrief Federatie Ruimtelijke Kwaliteit kan via:
http://www.ruimtelijkekwaliteit.nl/aanmelden-nieuwsbrief